Pharmindex - lider wiedzy o lekach

Zespoły naukowców z całego świata opracowały skuteczne szczepionki przeciw Covid-19 w niezwykle krótkim czasie. Szczepionki chroniące przed nową chorobą weszły do użytku jeszcze przed pierwszą rocznicą ogłoszenia, że istnieje nowe zagrożenie. Jeszcze parę lat temu takie tempo byłoby zupełnie nie do pomyślenia. To naprawdę niezwykłe.

W Stanach Zjednoczonych dostępne są trzy szczepionki Dwie - preparaty Moderny i Johnsona - mają zgodę na użycie w sytuacji wyjątkowej, czyli otrzymały zielone światło od Agencji Żywności i Leków (Food and Drug Administration - FDA), nawet jeśli nie mają jeszcze pełnych zezwoleń. W sierpniu 2021 roku FDA dała pełne zezwolenie szczepionce opracowanej wspólnie przez Pfizera i niemieckiego producenta BionTech na podanie jej osobom od 16 roku życia. Szczepionka jest również podawana młodszym nastolatkom w ramach zgody na użycie w sytuacji wyjątkowej i oczekuje się, że przed upływem pierwszego tygodnia listopada będzie ona dostępna dla dzieci od 5. roku życia.

Preparat Pfizera otrzymał zgodę na użycie w sytuacji wyjątkowej jako pierwszy, w połowie grudnia. Zaraz po nim otrzymała ją szczepionka opracowana przez Modernę z pomocą Krajowego Instytutu ds. Alergii i Chorób Zakaźnych (National Institute of Allergy and Infectious Diseases).

Pod koniec lutego dołączył trzeci preparat. Janssen Pharmaceuticals, dział firmy Johnson & Johnson odpowiedzialny za szczepionki, otrzymał zgodę na użycie w sytuacji wyjątkowej dla swojego jednodawkowego preparatu. Pojawienie się tej szczepionki uważano za potencjalny początek dużych zmian. Nie wymaga ona łańcucha chłodniczego zapobiegającego zepsuciu się preparatu, koniecznego w przypadku Pfizera i Moderny. Jest tańsza - wystarczy tylko jedna dawka, a koszt pojedynczej dawki również jest niższy. Dodatkowo jest to proste, jednorazowe rozwiązanie dla tych, którzy niechętnie pozwoliliby kłuć się dwa razy.

Niestety razem ze szczepionką J&J pojawiło się również parę problemów. Chaos w procesie produkcji w zakontraktowanej firmie sprawił, że 15 milionów dawek uległo zanieczyszczeniu i musiały zostać zniszczone. W połowie kwietnia FDA i CDC (Centers for Disease Control and Prevention - Ośrodek Profilaktyki i Zwalczania Chorób) zaleciły przerwę w stosowaniu szczepionki, ponieważ badano, czy szczepionka nie wywołuje rzadkiego, lecz poważnego efektu ubocznego - rozwoju zakrzepów, mimo że osoby, u których pojawiał się taki objaw, miały małą ilość płytek krwi.

Poniżej znajduje się porównanie szczepionek opracowanych przez Pfizera i BioNTech, Modernę, i J&J. Artykuł zostanie zaktualizowany, kiedy pojawią się nowe okoliczności.

Rodzaje szczepionek

W szczepionkach Pfizera i Moderny użyto matrycowego RNA, czyli mRNA, technologii, która dostarcza fragment kodu genetycznego do komórek. To w rzeczywistości instrukcja, jak wyprodukować białko powierzchniowe (zwane białkiem kolca) obecne na wirusie SARS-2. Białko wytworzone wg instrukcji mRNA aktywuje system immunologiczny ucząc go, aby traktował białko kolca jako obce i produkował antyciała oraz inne elementy odpornościowe, w celu jego zwalczenia.

Szczepionka J&J używa innego sposobu na nauczenie ludzkich komórek wytwarzania białka kolca SARS-2, co w rezultacie powoduje odpowiedź układu odpornościowego. Jest to szczepionka oparta na wektorze wirusowym. Nieszkodliwy adenowirus z dużej rodziny wirusów, której część powoduje przeziębienia, został opracowany tak, aby przenosił kod genetyczny białka kolca SARS-2. Po wejściu do komórek adenowirus zaczyna produkować białka kolca z pomocą kodu. J&J zastosowało to samo rozwiązanie produkując szczepionkę przeciwko Eboli dopuszczoną do użytku przez Europejską Agencję Leków.

Populacja docelowa

Szczepionka Pfizera została dopuszczona do użytku w przypadku osób powyżej 16 roku życia, chociaż ma zgodę na użycie w sytuacji wyjątkowej u młodzieży od lat 12 do 15. Jeszcze w tym miesiącu FDA ma rozszerzyć grupę mogącą otrzymać szczepionkę w sytuacji wyjątkowej o dzieci w wieku od 5 do 11 lat. Szczepionka Moderny została dopuszczona do użytku w przypadku osób powyżej 18. roku życia, mimo że firma testuje ją też na 12-17 latkach. Szczepionka J&J była dotychczas testowana na osobach powyżej 18. roku życia i dla takich została dopuszczona. Zanim nie zostaną przeprowadzone testy na dzieciach i młodszych nastolatkach, szczepionka nie będzie mogła zostać użyta w przypadku osób poniżej 18. roku życia.

Skuteczność szczepionki

Szczepionki Pfizera i Moderny wykazują zaskakującą - i porównywalną - skuteczność, przynajmniej w krótkim okresie po zaszczepieniu.

Szczepionka Pfizera po dwóch dawkach wykazała 95% skuteczność w zapobieganiu symptomatycznej infekcji Covidem. Wydaje się być mniej więcej tak samo skuteczna w różnych grupach wiekowych, rasowych i etnicznych.

Szczepionka Moderny po dwóch dawkach jest skuteczna w zapobieganiu symptomatycznej infekcji Covidem w 94,1%. Skuteczność szczepionki okazała się nieco niższa w przypadku osób powyżej 65. roku życia, lecz w czasie grudniowej prezentacji przed Komisją Doradczą Agencji Żywności i Leków firma wyjaśniła, że na takie wyniki mógł mieć wpływ fakt, że w badaniu wzięła udział niewielka liczba zarażonych osób w tym przedziale wiekowym. Szczepionka wydaje się być tak samo skuteczna w różnych grupach rasowych i etnicznych.

Porównywanie skuteczności wspomnianych szczepionek do skuteczności Johnsona jest trudne z uwagi na różnice w planowaniu trzeciej fazy testów klinicznych - próby nastawione były na różne wyniki. Badania Pfizera i Moderny nastawione były na symptomatyczną infekcję Covidem. Pfizer zaczął liczyć przypadki po 7 dniach od otrzymania drugiej dawki szczepionki, podczas gdy Moderna czekała z liczeniem przypadków aż do 14. dnia.

Inaczej zrobił J&J, próbując określić, czy jedna dawka szczepionki chroniła przed średnim do ciężkiego przebiegu Covidu. Ten został zdefiniowany jako połączenie pozytywnego testu i przynajmniej jednego objawu, takiego jak duszność, pojawiających się po 14. lub 28. dniu po szczepieniu. (Firma zebrała dane dla obydwu).

Bezpośrednie porównania są nieco bezcelowe, biorąc pod uwagę różnice w badaniach. Dodatkowo szczepionki Pfizera i Moderny były testowane przed pojawieniem się problematycznych nowych wariantów.

W momencie gdy pojawiły się nowe warianty, szczepionka Johnsona cały czas była w fazie testów. Wiele danych zebranych przez J&J podczas badań w Południowej Afryce pochodzi od ludzi, którzy zarażeni byli wariantem Beta, odkrytym po raz pierwszy właśnie tam.

Udowodniono, że jednodawkowa szczepionka J&J jest skuteczna w 66%, jeśli chodzi o zapobieganie średnim i ciężkim zakażeniom od 28. dnia po szczepieniu, mimo że widoczna jest pewna zmienność w zależności od lokalizacji. Szczepionka chroniła w 72% w Stanach Zjednoczonych, 66% w Południowej Ameryce i 57% w Południowej Afryce.

Udowodniono jednak, że szczepionka w 85% chroniła przed ostrym przebiegiem we wszystkich 8 krajach i 3 regionach biorących udział w badaniu oraz we wszystkich grupach wiekowych. Nie odnotowano też hospitalizacji ani zgonów u zaszczepionych po upływie 28 dni, w którym to czasie rozwinęła się odporność.

Wszystkie szczepionki wydają się działać mniej skutecznie w styczności z wariantem Delta, który latem 2021 roku zdominował Stany Zjednoczone. Nie jest jednak jasne, na ile pogorszenie skuteczności zależy od mutacji Delta, a na ile od osłabienia odporności związanej z upływem czasu od szczepienia.

Wydaje się też, że mimo iż szczepionki zapobiegają wielu zakażeniom, osoby zaszczepione, które zaraziły się wariantem Delta, mogą przenosić wirusa na innych (choć nie są tak zaraźliwi jak ludzie niezaszczepieni). Jednakże nawet biorąc pod uwagę wariant Delta, badania wykazują, że szczepionki zachowały skuteczność przeciw ostremu przebiegowi i śmierci.

Liczba dawek/ilość szczepionki w dawce

Pierwsze serie Moderny i Pfizera zawierają dwie dawki: pierwszą i kolejną, przypominającą. Przerwa pomiędzy dawkami Moderny wynosi 28 dni. W przypadku Pfizera jest to 21 dni.

Każda dawka Pfizera zawiera 30 mikrogramów szczepionki. Moderna użyła o wiele większej dawki - 100 mikrogramów. Oznacza to, że firma ta zużywa nieco ponad trzy razy więcej szczepionki na osobę niż Pfizer. Podczas gdy wstępne wyniki Moderny zdawały się nie usprawiedliwiać o wiele większej dawki, dane wskazują, że ochrona zapewniona przez tę szczepionkę słabnie wolniej niż w przypadku Pfizera. Niektórzy eksperci wierzą, że większa dawka może przynajmniej częściowo za to odpowiadać.

Szczepionka J&J, jak wspomniano wyżej, jest szczepionką jednodawkową. Firma przetestowała również tryb dwudawkowy, z drugim podaniem po 57 dniach. Wyniki badania na 30 000 osób zostały zaprezentowane na spotkaniu Komisji Doradczej FDA ds. Szczepionek i Powiązanych Produktów Biologicznych (Vaccines and Related Biological Products Advisory Committee) mającym miejsce 15 października w kontekście zastosowania dodatkowej dawki w sytuacji wyjątkowej. (Więcej na ten temat poniżej.)

Czas ochrony

Obawy dotyczące słabnącej odporności sprawiają, że wiele krajów oferuje swoim obywatelom dawki przypominające, mimo że Dyrektor Generalny Światowej Organizacji Zdrowia, Tedros Adhanom Ghebreyesus, wnioskował o odroczenie podania dawek przypominających do 2022 roku, tak aby pierwsze dawki szczepionki zdążyły trafić do krajów o niskich dochodach.

Wydaje się, że im więcej czasu upływa od momentu szczepienia, ochrona przeciwko zakażeniu Covidem zaczyna słabnąć. Zaczęła zwiększać się liczba przypadków, głównie o łagodnym przebiegu. Takie osłabienie zostało odnotowane zwłaszcza u zaszczepionych Pfizerem. Dane z ogromnego systemu Kaiser Permanente of Southern California sugerują, że osłabienie jest najbardziej widoczne w starciu z wariantem Delta - główną odmianą wirusa SARS-CoV-2 obecną w Stanach Zjednoczonych. Jednak w przypadku innych wariantów ochrona również jest coraz słabsza.

Wszystkie trzy szczepionki nadal zapewniają dobrą ochronę przeciwko ciężkiemu przebiegowi, jednak administracja Bidena obawia się, że ta również osłabnie, jeśli nie zostaną podane dawki przypominające.

Kluczowe jest w tej chwili pytanie, czy dawki przypominające wzmocnią ochronę w sposób trwały, czy jednak rozpoczną akcję regularnego szczepienia przypominającego.

Status dawek przypominających

Dla celów tej dyskusji rozróżnimy dwa rodzaje dodatkowych dawek.

Pierwszy to trzecia, dodatkowa dawka dla ludzi ze średnio lub bardzo osłabioną odpornością, np. z powodu chemioterapii, przeszczepu organu, terapii immunosupresyjnej, czy zaawansowanego lub nieleczonego zakażenia wirusem HIV. Zostały one dopuszczone w sierpniu przez FDA w przypadku firm Pfizer-BioNTech i Moderna, z uwagi na coraz większą liczbę dowodów na to, że osoby o osłabionej odporności mogą nie być chronione przez standardowy plan szczepień.

Taki plan nie obowiązuje w przypadku jednodawkowej szczepionki J&J. Jest mało prawdopodobne, aby wiele osób o obniżonej odporności zdecydowało się na tę szczepionkę.

Drugi rodzaj to dawki przypominające mające wzmocnić ochronę uzyskaną po pierwszym szczepieniu, w przypadku J&J, lub serii szczepień, w przypadku Pfizera i Moderny. Wszystkie trzy firmy otrzymały od FDA zezwolenia na dawki dodatkowe.

Pfizer jako pierwszy złożył wniosek, a jego dodatkowa dawka pod koniec września uzyskała zezwolenie dla osób powyżej 65. roku życia, osób między 18. a 64. rokiem życia obarczonych chorobami zwiększającymi ryzyko ciężkiego przebiegu Covid-19 oraz osób w wieku 18-64 lat, których praca lub warunki życiowe narażają je na większe ryzyko ciężkiego przebiegu Covid-19.

Dnia 20 października FDA wydało pozwolenia na użycie dodatkowej dawki w sytuacji wyjątkowej dla Moderny i J&J. Przy okazji wyniknęła tutaj bardzo ciekawa sytuacja. (Więcej na ten temat w kolejnej części.)

Trzecia dawka Moderny zawiera o połowę więcej antygenu niż jej dwie pierwsze, co nie ma miejsca w przypadku innych firm. (Jednak w przypadku osób o obniżonej odporności jest inaczej - oni jako trzecią otrzymują pełną dawkę Moderny). Zezwolenie na użycie w sytuacji wyjątkowej, a prawdopodobnie też Komisja Doradcza Ośrodka Profilaktyki i Zwalczania Chorób (CDC) zakładają, że dodatkowa dawka Moderny może zostać podana tym samym grupom co dodatkowa dawka Pfizera.

Oświadczenie FDA przewiduje również, że dodatkowe dawki będą wkrótce dostępne dla większej liczby osób. Peter Marks, dyrektor Centrum Oceny i Badań Biologicznych FDA (Center for Biologics Evaluation and Research), publicznie sygnalizował, że agencja chciałaby obniżyć wiek dla dawek przypominających dla wszystkich osób - bez restrykcji dotyczących chorób czy sektora zatrudnienia - do 40 z 65 lat.

Zarówno dawki przypominające Pfizera jak i Moderny będą dostępne dla osób sześć miesięcy po drugiej dawce.

Nie będzie tak w przypadku J&J. Firma chciała, aby ich dodatkowa dawka była podawana co najmniej 6 miesięcy po pierwszym szczepieniu, z wyjątkiem rzadkich sytuacji. Jednak doradcy FDA do spraw szczepionek odrzucili tę propozycję, wyrażając zaniepokojenie poziomem ochrony uzyskiwanej poprzez pojedyncze szczepienie. Zalecili, aby każda osoba szczepiona Johnsonem została zaszczepiona dwa miesiące po pierwszej dawce - w czasie, kiedy można uzupełnić skuteczność po pierwszym szczepieniu.

Mieszanie dawek przypominających

Wydaje się, że przyjęcie dawki przypominającej jest doświadczeniem typu "wybierz swoją przygodę" - FDA stwierdziło, że osoby mogące otrzymać dodatkową dawkę mogą wybrać szczepionkę dowolnej firmy, niezależnie od tego, jaką otrzymali jako pierwszą.

Pojawia się coraz więcej dowodów na to, że doszczepienie inną szczepionką może wywołać szerszą i bardziej długotrwałą odpowiedź układu immunologicznego, choć niektóre połączenia mogą działać lepiej niż inne.

Ogłaszając zezwolenia na użycie w sytuacji wyjątkowej dla dodatkowych dawek Moderny i J&J, FDA nie określiło żadnych preferencji co do tego, kto ma otrzymać jaką szczepionkę i w jakiej kolejności. Agencja stwierdziła, że osoby, które otrzymały J&J mogą otrzymać drugą dawkę Moderny (połowa dawki) lub Pfizera. Osoby, które otrzymały jedną ze szczepionek mRNA mogą zostać doszczepione Johnsonem.

W oświadczeniu FDA pominięto fakt, że nowe przepisy bardzo ułatwią pracę osobom szczepiącym dodatkowymi dawkami, a zwłaszcza tym, którzy doszczepiają osoby żyjące w domach opieki, ośrodkach dla bezdomnych czy więzieniach. Aby móc kogoś zaszczepić, wystarczy, że będą mieli jedną szczepionkę i nie będą musieli dopasowywać dawek zgodnie z wcześniejszymi rodzajami.

Efekty uboczne

W języku wakcynologii szczepienia, które wywołują różne przejściowe efekty uboczne u wielu osób, określane są jako reaktogenne.

Wszystkie te szczepionki - tak naprawdę większość, o ile nie wszystkie szczepionki przeciw Covid-19, na których temat zabrano dane - mieszczą się w kategorii reaktogennych. Komitet Doradczy ds. Szczepień Ochronnych (Advisory Committee on Immunization Practices), panel ekspercki CDC do spraw szczepionek, doradzał szpitalom na wczesnych etapach akcji szczepień, aby nie szczepić wszystkich pracowników jednocześnie, w razie gdyby niektórzy czuli się zbyt źle, aby móc pracować dzień po szczepieniu.

Najczęstszymi efektami ubocznymi są ból w miejscu wkłucia, zmęczenie, ból głowy, mięśni i stawów. Niektóre osoby podczas testów klinicznych zgłaszały gorączkę. W przypadku Pfizera i Moderny efekty uboczne są częstsze po drugiej dawce. Młodzi dorośli posiadający silniejszy układ odpornościowy zgłaszali więcej efektów ubocznych niż starsi dorośli.

Postawmy sprawę jasno: efekty uboczne są oznaką tego, że układ odpornościowy zaczął działać. Nie oznaczają, że szczepionka jest niebezpieczna. Na tę chwilę nie ma żadnych poważnych, długotrwałych efektów ubocznych związanych z przyjęciem szczepionek. Będą one dokładnie badane w miarę ich użycia na coraz szerszą skalę.

Pojawiły się doniesienia w sprawie poważnych reakcji alergicznych na szczepionki mRNA. Zarówno szczepionki Pfizera jak i Moderny wydają się w rzadkich przypadkach powodować wstrząs anafilaktyczny, będący poważną i potencjalnie zagrażającą życiu reakcją. Osoby doświadczające wstrząsu anafilaktycznego muszą otrzymać epinefrynę - lek obecny w EpiPenach. Może też wystąpić potrzeba hospitalizacji, w celu upewnienia się, że drogi oddechowe pozostają drożne. CDC stwierdza, że osoby otrzymujące szczepionkę przeciw Covid-19 muszą być poddane obserwacji przez 15 minut po szczepieniu lub 30 minut, jeśli wystąpiły u nich wcześniej poważne reakcje alergiczne. J&J oznajmiło ostatnio, że odnotowano jeden przypadek wstrząsu anafilaktycznego u osoby, której podano szczepionkę.

Ustalenie dokładnej częstotliwości występowania takiego efektu ubocznego wymaga czasu. Najnowsze dane CDC sugerują, że wstrząs anafilaktyczny występuje z częstotliwością ok. 2,5 przypadka na milion podanych dawek Moderny i 4,7 przypadka na milion dawek Pfizera. Wiele osób, u których wystąpił wstrząs anafilaktyczny doświadczyło wcześniej poważnych reakcji alergicznych oraz epizodów anafilaktycznych.

Szczepionki mRNA niosą ze sobą małe ryzyko wystąpienia zapalenia mięśnia sercowego i zapalenia osierdzia, dwóch najczęściej występujących rodzajów zapalenia serca obserwowanych wcześnie po podaniu drugiej dawki. Najbardziej narażeni wydają się być mężczyźni przed 40. rokiem życia, zwłaszcza ci w wieku 12-17 lat. Większość zgłoszonych przypadków to przypadki łagodne i wyleczone.

J&J wydaje się mieć inny, poważny problem. U niewielkiej liczby zaszczepionych w czasie jednego-dwóch tygodni od szczepienia pojawiły się zdarzenia zakrzepowe. Jedna osoba zmarła. Zdarzenia zakrzepowe oznaczają zakrzepy i małą liczbę płytek krwi, nieczęstą kombinację, która może być groźna, jeśli nie jest odpowiednio leczona. Zwyczajowy sposób leczenia zakrzepów substancją rozrzedzającą krew nazywaną heparyną zdaniem FDA pogorszyłby problem. Stąd zalecenia dla lekarzy, aby pacjentów wykazujących taką kombinację objawów pytać o historię szczepień przeciwko Covid-19.

Bezpieczeństwo osób w ciąży, karmiących lub planujących zajście w ciążę

Na wczesnych etapach akcji szczepień nie było danych pozwalających na określenie, czy szczepionki są bezpieczne dla osób będących w ciąży lub karmiących. Po wykonaniu paru badań eksperci doszli do wniosku, że szczepionki są bezpieczne dla osób w ciąży i karmiących, a co więcej, jest ważne, aby osoby należące do tych grup zostały zaszczepione. Przykładowo to badanie, opublikowane w New England Journal of Medicine, analizuje bezpieczeństwo użycia szczepionek Pfizera i Moderny u osób w ciąży i karmiących.

CDC oraz Amerykańskie Kolegium Położników i Ginekologów (American College of Obstetricians and Gynecologists) radzą, aby osoby w ciąży i karmiące zostały zaszczepione z powodu ryzyka, jakie niesie ze sobą infekcja Covidem.

Krąży wiele pogłosek na temat tego, jak szczepienie przeciw Covid negatywnie wpłynie na zdolność do poczęcia dziecka. Dziennikarka futbolowa stacji ESPN, Allison Williams, oznajmiła ostatnio, że odchodzi ze stacji (w której panuje nakaz szczepień), ponieważ chciałaby mieć jeszcze jedno dziecko.

Nie ma żadnych dowodów na to, że szczepienie przeciwko Covid-19 stanowi zagrożenie dla płodności. W badaniu opublikowanym w ubiegłym miesiącu porównano statystyki ciąż u osób poddanych zapłodnieniu in vitro, próbując ustalić, czy istniały jakieś różnice pomiędzy tymi, które zostały zaszczepione, miały przeciwciała Covid-19 w wyniku infekcji lub nie miały żadnych.
Autorzy donieśli, że "badanie to nie wykazało żadnych różnic w statystykach implantacji czy ciąży pomiędzy kobietami z udokumentowaną seropozytywnością i kobietami, które nie wykazują takiej reakcji na białko".

Wymagania dotyczące przechowywania

Szczepionki mRNA wymagają skomplikowanego łańcucha chłodniczego. Termin ten opisuje warunki, w jakich muszą być trzymane szczepionki w czasie ich dystrybucji oraz przechowywania w gabinetach lekarskich, aptekach lub klinikach, w których są podawane.

Szczepionka J&J nie podlega takim wymaganiom, co oznacza, że szczepionka może zostać podana wszędzie - w gabinetach lekarskich, punktach masowych szczepień, klinikach, pod warunkiem, że dostawa jest odpowiednia. Można ją przechowywać co najmniej trzy miesiące w temperaturze zwykłej lodówki.

Spośród szczepionek mRNA trudniejszy w użytku początkowo był preparat Pfizera. Musiał być transportowany i przechowywany w zamrażarkach o bardzo niskich temperaturach - takich, w których fiolki mogą być trzymane w temperaturze - 94 stopni Fahrenheita. Jednakże niedawno FDA ogłosiła, że szczepionka może być transportowana i przechowywana - tylko przez okres dwóch tygodni - w temperaturach zwykłych aptecznych zamrażarek, między -13 a 5 stopni Fahrenheita. To powinno usprawnić końcowy etap podróży szczepionki od fabryki do strzykawki przygotowanej do wkłucia.

Szczepionka Moderny musi być transportowana w temperaturze -4 stopni Fahrenheita, czyli w temperaturze zwykłej zamrażarki.

Po rozmrożeniu fiolka szczepionki Pfizera musi zostać zużycia w ciągu 5 dni. Szczepionka Moderny jest stabilna w temperaturze lodówki przez 30 dni i w temperaturze pokojowej przez 12 godzin. Szczepionka J&J może być przechowywana w temperaturze pokojowej nieprzekraczającej 77 stopni Fahrenheita przez 12 godzin, pod warunkiem, że fiolka nie została rozszczelniona. Po pobraniu pierwszej dawki fiolka może być przechowywana w lodówce przez 6 godzin lub w temperaturze pokojowej przez 2 godziny.

 

Źródło:
https://www.statnews.com/2021/02/02/comparing-the-covid-19-vaccines-developed-by-pfizer-moderna-and-johnson-johnson/

Autor:
Helen Branswell, w zebraniu informacji pomógł Andrew Joseph.

Tłumaczenie:
Pharmindex Poland Sp. z o.o., kopiowanie całości lub fragmentów zabronione.